မူၾကိဳတန္း အဘိဓမၼာ (၃)

အတ္ထိပစ္စည်း

အတ္ထိပစ္စယောတိ -
၁။ စတ္တာရော ခန္ဓာ အရူပိနော အညမညံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၂။ စတ္တာရော မဟာဘူတာ အညမညံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၃။ ဩက္ကန္တိက္ခဏေ နာမရူပံ အညမညံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၄။ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၅။ မဟာဘူတာ ဥပါဒါရူပါနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၆။ စက္ခာယတနံ စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၇။ သောတာယတနံ သောတဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၈။ ဃာနာယတနံ ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၉။ ဇိဝှါယတနံ ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၀။ ကာယာယတနံ ကာယဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၁။ ရူပါယတနံ စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၂။ သဒ္ဒါယတနံ သောတဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၃။ ဂန္ဓာယတနံ ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၄။ ရသာယတနံ ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၅။ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနံ ကာယဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၆။ ရူပါယတနံ သဒ္ဒါယတနံ ဂန္ဓာယတနံ ရသာယတနံ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနံ မနောဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၇။ ယံ ရူပံ နိဿာယ မနောဓာတု စ မနောဝိညာဏဓာတု စ ဝတ္တန္တိ၊ တံ ရူပံ မနောဓာတုယာ စ မနောဝိညာဏဓာတုယာ စ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော။

အတ္ထိဟူသည် “ရှိခြင်း” ဟု အဓိပ္ပါယ်ရ၏။ ပစ္စုပ္ပန် သဘောအားဖြင့် ထင်ရှား ရှိနေသော အကြောင်း တရားတို့က အကျိုးတရားအား ဖြစ်စေရန်၊ တည်တံ့စေရန် ထောက်ပံ့ ကျေးဇူးပြုခြင်းအား အတ္ထိပစ္စည်း ဟု ခေါ်သည်။

အတ္ထိပစ္စည်း ဝါကျအမှတ် ၁ မှ ၅ အထိ ၅-မျိုးသည် သဟဇာတပစ္စည်း အမှတ် ၁ မှ ၅ အထိ နှင့် တူသဖြင့် သဟဇာတတ္ထိ ပစ္စည်းဟု ခေါ်သည်။

၁။ စတ္တာရောခန္ဓာ အရူပိနော- ရုပ်မဟုတ်သော (နာမ်)ခန္ဓာလေးပါးတို့သည်၊
အညမညံ- အချင်းချင်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၂။ စတ္တာရော မဟာဘူတာ- မဟာဘုတ် လေးပါးတို့သည်၊
အညမညံ- အချင်းချင်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၃။ ဩက္ကန္တိက္ခဏေ နာမရူပံ - အမိဝမ်းသို့ သက်ဝင်ခိုက် (ပဋိသန္ဓေခဏ) တွင် နာမ်နှင့် ရုပ်တို့သည်၊
အညမညံ- အချင်းချင်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၄။ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ - စိတ်စေတသိက်တရားတို့သည်၊
စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ - စိတ်ကြောင့်ဖြစ်သော ရုပ်တရားတို့အား၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၅။ မဟာဘူတာ - မဟာဘုတ်တို့သည်၊
ဥပါဒါရူပါနံ - ဥပါဒါရုပ်တို့အား၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ဝါကျ အမှတ် ၆ မှ ၁၆ အထိ ၁၁-မျိုးသည် ပုရေဇာတပစ္စည်း အမှတ် ၁ မှ ၁၁ အထိနှင့် တူသဖြင့် ပုရေဇာတတ္ထိ ပစ္စည်း ဟုခေါ်သည်။

၆။ စက္ခာယတနံ - မျက်စိအကြည်ဟူသော ဖြစ်တည်ရာသည်
စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ - မြင်သိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုမြင်သိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၇။သောတာယတနံ - နားအကြည်ဟူသော ဖြစ်တည်ရာသည်၊ 
သောတဝိညာဏဓာတုယာ - ကြားသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုကြားသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၈။ ဃာနာယတနံ - နှာခေါင်းအကြည်ဟူသော ဖြစ်တည်ရာသည်
ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ - နံသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုနံသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၉။ ဇိဝှါယတနံ - လျှာအကြည်ဟူသော ဖြစ်တည်ရာသည်
ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ - အရသာသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုအရသာသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၀။ ကာယာယတနံ - ကိုယ်အကြည်ဟူသော ဖြစ်တည်ရာသည်၊
ကာယဝိညာဏဓာတုယာ - တွေ့ထိသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုတွေ့ထိသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၁။ ရူပါယတနံ - အဆင်းအာရုံသည်၊
 စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ - မြင်သိစိတ်အား(၎င်း)၊
 တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုမြင်သိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
 အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၂။ သဒ္ဒါယတနံ - အသံအာရုံသည်၊
 သောတဝိညာဏဓာတုယာ - ကြားသိစိတ်အား(၎င်း)၊
 တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုကြားသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
 အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၃။ဂန္ဓာယတနံ - အနံ့အာရုံသည်၊
ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ - နံသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုနံသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၄။ရသာယတနံ - ရသာအာရုံသည်၊
 ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ - အရသာသိစိတ်အား(၎င်း)၊
 တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုအရသာသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
 အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၅။ဖောဋ္ဌာဗ္ဗာယတနံ - အတွေ့အာရုံသည်၊
 ကာယဝိညာဏဓာတုယာ - တွေ့ထိသိစိတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုတွေ့ထိသိစိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၁၆။ရူပါယတနံ သဒ္ဒါယတနံ ဂန္ဓာယတနံ ရသာယတနံ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနံ - အဆင်း၊ အသံ၊ အနံ့၊ အရသာ၊ အတွေ့ထိအာရုံတို့သည်၊
မနောဓာတုယာ - မနောဓာတ်အား(၎င်း)၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုမနောဓာတ်နှင့် ယှဉ်၍ဖြစ်သော တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ဝါကျ အမှတ် ၁၇ သည် နိဿယပစ္စည်း ဝါကျအမှတ် ၁၁ နှင့်တူ၏။ ဟဒယဝတ္ထုရုပ်သည် ပဋိသန္ဓေ အခိုက်တွင် သဟဇာတနိဿယ ပစ္စည်း၊ ပဝတ္ထိအခိုက်မှာ ဝတ္ထုပုရေဇာတနိဿယ ပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုကြ၍၊ ပစ္စုပ္ပန်တွင် ထင်ရှားရှိသော ဝတ္ထုရုပ်က မနောဓာတ်၊ မနောဝိညာဏဓာတ် တို့အား ကျေးဇူးပြုခြင်း ဖြစ်၍ အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်လည်း မည်၏။

၁၇။ ယံ ရူပံ နိဿာယ - အကြင် (ဟဒယဝတ္ထု) ရုပ်ကို မှီ၍၊
မနောဓာတု စ - မနောဓာတ်သည်၎င်း၊
မနောဝိညာဏဓာတု စ - မနောဝိညာဏ်ဓာတ်သည်၎င်း၊
ဝတ္တန္တိ - ဖြစ်ကြကုန်၏။
တံ ရူပံ - ထို (ဟဒယဝတ္ထု) ရုပ်သည်၊
မနောဓာတုယာ စ - မနောဓာတ်အား၎င်း၊
မနောဝိညာဏဓာတုယာ စ - မနောဝိညာဏ်ဓာတ်အား၎င်း၊
တံ သမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ - ထိုမနောဓာတ်၊ မနောဝိညာဏ်ဓာတ်တို့နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အား၎င်း၊
အတ္ထိပစ္စယေန ပစ္စယော - ထင်ရှားရှိသည်ဖြစ်၍ (အတ္ထိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ပစ္စယနိဒ္ဒေသတွင် အတ္ထိပစ္စည်းအား ဤမျှသာ ထုတ်ပြထားသော်လည်း ပဋ္ဌာန်း ပဥှာဝါရပိုင်း တွင် (၁) သဟဇာတတ္တိ၊ (၂) ပုရေဇာတတ္ထိ၊ (၃) ပစ္ဆာဇာတတ္ထိ (၄) အာဟာရတ္ထိ၊ (၅) ဣန္ဒြိယတ္ထိ ဟူ၍ အတ္တိပစ္စည်း ၅-မျိုးကို ဟောကြားထားသည်။ ဤတွင် အာဟာရတ္ထိ ပစ္စည်းနှင့် ဣန္ဒြိယတ္ထိ ၂-မျိုး အား ပရိယာယ်အားဖြင့် သဟဇာတအုပ်စုတွင် ထည့်သွင်းလေ့ရှိသည်။ (မည်သည့်အတွက်ကြောင့် သဟဇာတအုပ်စုတွင် ထည့်ရကြောင်းကို အာဟာရပစ္စည်းနှင့် ဣန္ဒြိယ ပစ္စည်း အပိုင်းတွင် ဖော်ပြ သွားပါမည်။)

အဝိဂတပစ္စည်း

အဝိဂတပစ္စယောတိ -
၁။ စတ္တာရော ခန္ဓာ အရူပိနော အညမညံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၂။ စတ္တာရော မဟာဘူတာ အညမညံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၃။ ဩက္ကန္တိက္ခဏေ နာမရူပံ အညမညံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၄။ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ စိတ္တသမုဋ္ဌာနာနံ ရူပါနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၅။ မဟာဘူတာ ဥပါဒါရူပါနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၆။ စက္ခာယတနံ စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၇။ သောတာယတနံ သောတဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၈။ ဃာနာယတနံ ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၉။ ဇိဝှါယတနံ ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၀။ ကာယာယတနံ ကာယဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၁။ ရူပါယတနံ စက္ခုဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၂။ သဒ္ဒါယတနံ သောတဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၃။ ဂန္ဓာယတနံ ဃာနဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၄။ ရသာယတနံ ဇိဝှါဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၅။ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနံ ကာယဝိညာဏဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၆။ ရူပါယတနံ သဒ္ဒါယတနံ ဂန္ဓာယတနံ ရသာယတနံ ဖောဋ္ဌဗ္ဗာယတနံ မနောဓာတုယာ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။
၁၇။ ယံ ရူပံ နိဿာယ မနောဓာတု စ မနောဝိညာဏဓာတု စ ဝတ္တန္တိ၊ တံ ရူပံ မနောဓာတုယာ စ မနောဝိညာဏဓာတုယာ စ တံသမ္ပယုတ္တကာနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝိဂတပစ္စယေန ပစ္စယော။

မကင်းချုပ်သေးဘဲ ပစ္စုပ္ပန်အဖြစ် ထင်ရှားဖြစ်နေ၊ ရှိနေသော အကြောင်းတရားတို့က ကျေးဇူးပြုခြင်းအား အဝိဂတပစ္စည်းဟု ခေါ်သည်။ အတ္ထိပစ္စည်းနှင့် အဓိပ္ပါယ်အတူတူပင် ဖြစ်သည်။

ပြန်လည် သုံးသပ်ခြင်း

ယခုအထိ ဖော်ပြခဲ့သော ပစ္စည်းတို့အား အကျဉ်းခြုံး၍ ပြန်လည်သုံးသပ်ပါက - 

 
(၁) အာရုံတို့သည် စိတ်စေတသိက်တို့အား အာရမ္မဏပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်။
(၂) ဝတ္ထုရုပ်တို့သည် စိတ်စေတသိက်တို့အား (ပုရေဇာတ/သဟဇာတ) နိဿယပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်။
(၃) စိတ် စေတသိက်တရားတို့ အချင်းချင်း သမ္ပယုတ္တ၊ အညမည၊ သဟဇာတပစ္စည်းတို့ဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်။
(၄) စိတ်စေတသိက်တို့သည် မိမိတို့ကြောင့်ဖြစ်သော ရုပ်တရားတို့အား (ပဋိသန္ဓေအခိုက်တွင် အတူဖြစ်ဖက် ကမ္မဇရုပ်တို့အား) သဟဇာတပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်။
(၅) ကလာပ်တူသော မဟာဘုတ် အချင်းချင်းသည်လည်းကောင်း၊ မဟာဘုတ်တို့က ဥပါဒါရုပ်တို့အား လည်းကောင်း သဟဇာတပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုနေကြသည်။
(၆) အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်တရား နာမ်တရားတို့သည် သဟဇာတဝိပ္ပယုတ္တ၊ အရင်ဖြစ်နှင့်သော ရုပ်တရားတို့သည် နာမ်တရားတို့အား ပုရေဇာတဝိပ္ပယုတ္တ၊ နောက်မှဖြစ်သော နာမ်တရားသည် အရင်ဖြစ်နှင့်သော ရုပ်တရားအား ပစ္ဆာဇာတဝိပ္ပယုတ္တတို့ဖြင့် ကျေးဇူးပြုနေကြသည်။

သဟဇာတ ၁၅-မျိုး

ပဋ္ဌာန်း ၂၄ ပစ္စည်းတွင် ပစ္စည်း ၁၅-မျိုးတို့သည် တစိတ်တဒေသအားဖြင့် ဖြစ်စေ၊ အားလုံးဖြစ်စေ သဟဇာတပစ္စည်းတွင် အကျုံးဝင်နေကြသည်။

(က) သဟဇာတ ပစ္စည်း အကြီး ၄-မျိုး

၁။ သဟဇာတပစ္စည်း
၂။ (သဟဇာတ) နိဿယပစ္စည်း
၃။ (သဟဇာတ) အတ္ထိပစ္စည်း
၄။ (သဟဇာတ) အဝိဂတပစ္စည်း
သဟဇာတပစ္စည်းသည် နိဿယ၊ အတ္ထိ၊ အဝိဂတပစ္စည်းတွင် အကျုံးဝင်နေ၍ သဟဇာတနိဿယ၊ သဟဇာတတ္ထိ၊ သဟဇာတာဝိဂတပစ္စည်းတို့သည် သဟဇာတပစ္စည်းနှင့် အလုံးစုံတူသည်။

(ခ) သဟဇာတ ပစ္စည်း အလတ် ၄-မျိုး

၁။ အညမညပစ္စည်း
၂။ ဝိပါကပစ္စည်း
၃။ သမ္ပယုတ္တပစ္စည်း
၄။ (သဟဇာတ) ဝိပ္ပယုတ္တပစ္စည်း
ဤသဟဇာတပစ္စည်းအလတ် ၄-မျိုးတို့သည် သဟဇာတပစ္စည်းမှ ခွဲထွက်လာသော ပစ္စည်းများ ဖြစ်ကြသည်။

(ဂ) သဟဇာတ ပစ္စည်း အငယ် ၇-မျိုး

၁။ ဟေတု
၂။ (သဟဇာတ) အဓိပတိ
၃။ (သဟဇာတ) ကမ္မ
၄။ (သဟဇာတ) အာဟာရ
၅။ (သဟဇာတ) ဣန္ဒြိယ
၆။ ဈာန
၇။ မဂ္ဂ
ဤသဟဇာတ ပစ္စည်း အငယ် ၇-မျိုးတို့သည် ယင်းတို့နှင့် ယှဉ်ဖက်တရားတို့အားလည်းကောင်း ယင်းတို့ကြောင့်ဖြစ်သော (အတူဖြစ်ဖက်) ရုပ်တရားတို့အား ကျေးဇူးပြုနေကြသော သဟဇာတပစ္စည်းများ ပင်ဖြစ်သည်။ “... သမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံသမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ ... ပစ္စယေနပစ္စယော” ဟူသော ပုံစံဖြင့် ပစ္စယနိဒ္ဒေသတွင် တွေ့ရသော ပစ္စည်းများပင် ဖြစ်သည်။

အဓိပတိပစ္စည်း

အဓိပတိပစ္စယောတိ -
၁။ ဆန္ဒာဓိပတိ ဆန္ဒသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၂။ ဝီရိယာဓိပတိ ဝီရိယာသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၃။ စိတ္တာဓိပတိ စိတ္တသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၄။ ဝီမံသာဓိပတိ ဝီမံသာသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော။
၅။ ယံ ယံ ဓမ္မံ ဂရုံ ကတွာ ယေ ယေ ဓမ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ၊ တေ တေ ဓမ္မာ တေသံ တေသံ ဓမ္မာနံ အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော။

အဓိပတိဟူသည် အကြီးအကဲ ခေါင်းဆောင်ဟု အဓိပ္ပါယ်ရသည်။ စိတ်စေတသိက် တစ်ခုခု၊ အာရုံ တပါးပါးသည် အလွန်အင်အား ကောင်းလာသောအခါတွင် အခြားသော နာမ်တရား ရုပ်တရားတို့ အား ဦးဆောင် လွှမ်းမိုးသွားခြင်းကို အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည် ဟု ဆိုရ၏။

၁။ စွမ်းအားကောင်းသော စိတ်စေတသိက်တရားတို့က ယင်းတို့နှင့် ယှဉ်ဖက် သမ္ပယုတ်တရား တို့နှင့် စိတ္တဇရုပ်တို့အား အကြီးအမှူးအဖြစ် ကျေးဇူးပြုသော သဟဇာတာဓိပတိ ပစ္စည်း
၂။ အင်အားကောင်းသော အာရုံတို့က စိတ်စေတသိက်တရားတို့အား အကြီးအမှူးအဖြစ် ကျေးဇူးပြုသော အာရမ္မဏာဓိပတိ ပစ္စည်းဟု နှစ်မျိုးရှိသည်။

သဟဇာတာဓိပတိ တပ်နိုင်သော စိတ်စေတသိက်များ ဆိုရာတွင် (၁) ပြင်းပြသော ဆန္ဒ (၂) မဆုတ်နစ်သော ဝီရိယ (၃) တက်ကြွသော စိတ်ဓာတ်နှင့် (၄) ထက်မြက်သော ပညာ (ဝီမံသ) တို့ဖြစ်သည်။ ဤ ဆန္ဒ၊ ဝီရိယ၊ စိတ္တ၊ ဝီမံသ ဟူသော တရားလေးပါးအား ဣဒ္ဓိပါဒ (ပြီးမြောက် အောင်မြင်ခြင်း၏ အခြေခံ အကြောင်းတရား) လေးပါး အဖြစ် ဖော်ပြလေ့ ရှိသည်။ ထိုတရားလေးပါးအနက် တရားတစ်ပါးပါးက စွမ်းအား ထက်သန်လာသည့်အခါတွင် ယှဉ်ဖက် နာမ်တရားများနှင့် အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်တရားတို့အား အကြီးအမှူးအဖြစ် သဟဇာတာဓိပတိ ပစ္စည်း ဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်။

၁။ ဆန္ဒာဓိပတိ - အကြီးအမှူးဖြစ်သော ဆန္ဒသည်
    ဆန္ဒသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - ဆန္ဒနှင့် ယှဉ်ဖက် တရားတို့အား(၎င်း)
    တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
    အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော - အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၂။ ဝီရိယာဓိပတိ - အကြီးအမှူးဖြစ်သော ဝီရိယသည်
    ဝီရိယာသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - ဝီရိယနှင့် ယှဉ်ဖက် တရားတို့အား(၎င်း)
    တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
    အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော - အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၃။ စိတ္တာဓိပတိ - အကြီးအမှူးဖြစ်သော စိတ်သည်
    စိတ္တသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - စိတ်နှင့် ယှဉ်ဖက် တရားတို့အား(၎င်း)
    တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
    အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော - အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။
၄။ ဝီမံသာဓိပတိ - အကြီးအမှူးဖြစ်သော ပညာသည်
    ဝီမံသာသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - ပညာနှင့် ယှဉ်ဖက် တရားတို့အား(၎င်း)
    တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
    အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော - အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ထို့အတူပင် အလွန်နှစ်လိုဖွယ်ရာ အာရုံ၊ အလွန်စက်ဆုပ်ဖွယ်ရာ အာရုံ၊ ဈာန်နိမိတ်၊ နိဗ္ဗာန်စသော အာရုံတို့သည် အလွန်လေးနက် အင်အားကောင်းသည်ဖြစ်၍ သက်ဆိုင်ရာ လောဘစိတ်၊ ဒေါသစိတ်၊ ဈာန်စိတ်၊ မဂ်စိတ်၊ ဖိုလ်စိတ် စသည်တို့အား အကြီးအမှူးအဖြစ် အာရမ္မဏာဓိပတိ ပစ္စည်း ဖြင့် ကျေးဇူးပြုပါသည်။

၅။ ယံ ယံ ဓမ္မံ - အကြင်ကြင်သော (အာရုံ) တရားတို့အား
    ဂရုံ ကတွာ - အလေးဂရု အာရုံပြု၍
    ယေ ယေ ဓမ္မာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ စိတ္တစေတသိကာ ဓမ္မာ - အကြင် စိတ်စေတသိက်တရားတို့ ဖြစ်ကြ၏။
    တေ တေ ဓမ္မာ - ထိုထို (အာရုံ) တရားတို့သည်၊
    တေသံ တေသံ ဓမ္မာနံ - ထိုထို (စိတ်စေတသိက်) တရားတို့အား
    အဓိပတိပစ္စယေန ပစ္စယော - အကြီးအမှူးအဖြစ် (အဓိပတိပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ဟေတုပစ္စည်း

ဟေတုပစ္စယောတိ -
၁။ ဟေတူ ဟေတုသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ ဟေတုပစ္စယေန ပစ္စယော။

အဘိဓမ္မာဒေသနာအရ စိတ်စေသိက်တရားတို့အား ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ်၊ အဗျာကတ ဟု အုပ်စု သုံးမျိုး ခွဲနိုင်၏။ တဖန် အဗျာကတ တရားတို့အားလည်း ဝိပါက (ဝိပါက်) နှင့် ကြိယာဟု နှစ်မျိုး ထပ်ခွဲနိုင်ပြန်သည်။ ဤသို့ ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ်၊ ဝိပါက်၊  ကြိယာဟု လေးမျိုးခွဲခြား၍ လေ့လာခြင်း အား သဂြိုဟ်ကျမ်းတွင် အမျိုးဇာတ်ကို မူတည်၍ ခွဲခြားခြင်း (ဇာတိဘေဒ) ဟုခေါ်သည်။

ကုသိုလ်ဟူသည် အပြစ်ကင်း၍ ကောင်းသောအကျိုးပေးသည့်တရား (အနဝဇ္ဇ သုခ ဝိပါက)၊ အကုသိုလ် ဟူသည် အပြစ်ရှိ၍ မကောင်းသော အကျိုးပေးသည့်တရား (သာဝဇ္ဇ ဒုက္ခ ဝိပါက) ဖြစ်သည်။ ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ်တရားတို့သည် ကံအနေအားဖြင့် အကျိုးပေးစေနိုင်သော သတ္တိ (ဝိပါက လက္ခဏာ) ရှိ၏။ ကုသိုလ်ကံ၏ အကျိုးတရားတို့အား ကုသလဝိပါက်၊ အကုသိုလ်ကံ၏ အကျိုးတရားတို့အား အကုသလဝိပါက်ဟုခေါ်သည်။ ကုသလဝိပါက်၊ အကုသလဝိပါက်ဟူသော ဝိပါက်တရားတို့သည် ကံအနေအားဖြင့် ထပ်မံ၍ အကျိုးပေးနိုင်စွမ်း မရှိတော့။ ကုသိုလ် အကုသိုလ်ဟု ဆို၍ မရ။ ထိုသို့ ကုသိုလ် အကုသိုလ်ဟု ဆို၍ မရသဖြင့် ဝိပါက်တရားတို့သည် အဗျာကတ တရား မည်၏။ ကြိယာစိတ်စေတသိက်တို့သည် ကံ၏ အကျိုးဝိပါက်များ မဟုတ်ကြ သည့်အပြင်၊ ကံသတ္တိ အနေအားဖြင့် အကျိုးပေးနိုင်စွမ်းမရှိ။ ကိစ္စတခုကို ဆောင်ရွက်ရန် အမူအရာ မျှသာ ဖြစ်သည့် စိတ်စေတသိက်များ ဖြစ်သည်။

ဤတွင် အကုသိုလ်တရားတို့ ဖြစ်ရသည့် အရင်းမူလသည် တပ်မက်ခြင်း (လောဘ)၊ အမျက်ထွက် ခြင်း (ဒေါသ)၊ တွေဝေခြင်း (မောဟ) တရား သုံးပါးကြောင့် ဖြစ်၏။ ထို့အတူပင် ကုသိုလ်တရားတို့ ဖြစ်ရသည့် အရင်းမူလသည် တပ်မက်မှုကင်းခြင်း (အလောဘ)၊ အမျက်ကင်းခြင်း (အဒေါသ)၊ တွေဝေမှုကင်းခြင်း (အမောဟ) တရားသုံးပါးတို့ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ဤ တရား ၆-ပါးတို့အား ဟိတ် ၆-ပါး (ဟေတု) ဟုလည်း ခေါ်သည်။ ဟိတ်ဟူသော စကားသည်လည်း အခြေခံ အရင်း အမြစ် မူလ ဟူသော အဓိပ္ပါယ်ရ၏။ သစ်ပင်တစ်ပင် ရှင်သန် ကြီးပွား တည်တံ့စေရန် အတွက် ရေသောက်မြစ် က ထောက်ပံ့ပေးထားသကဲ့သို့၊ ဤ ဟိတ် ၆-ပါးတရားတို့က ရုပ်နာမ်တရားတို့ကို စည်ပင် ပြန့်ပွား တည်တံ့စေရန် အထောက် အပံ့ပေး၏။ ရေသောက်မြစ် အခိုင်အခံ့ မရှိသော ရေညှိ ရေမှော်တို့ သည် ကောင်းစွာ တည်တံ့ခြင်း မရှိသကဲ့သို့ ဟိတ်တရားတို့၏ အထောက်အပံ့ကင်းသော ရုပ်နာမ် တရားတို့သည် ကောင်းစွာ တည်တံ့နိုင်ခြင်း မရှိကြပေ။

ကုသိုလ်တရားတို့သည် အလောဘ၊ အဒေါသ၊ အမောဟဟူသည့် ကုသလဟိတ်တို့၏ အထောက် အပံ့ ရကြသည်။ အကုသိုလ်တရားတို့သည် လောဘ၊ ဒေါသ၊ မောဟဟူသည့် အကုသလဟိတ် တို့၏ အထောက်အပံရကြသည်။ ဟိတ်တရားတို့၏ အထောက်အပံ့ကို ရသည့် စိတ်စေတသိက် တို့သည် သဟိတ်တရားများ (သဟေတုက) မည်၏။ အချို့သော ဝိပါက်နှင့် ကြိယာတရားတို့သည် အလောဘ၊ အဒေါသ၊ အမောဟဟူသည့် (အဗျာကတ) ဟိတ်တရားတို့၏ အထောက်အပံရသော သဟိတ်တရားများဖြစ်၍၊ အချို့သော ဝိပါက်နှင့် ကြိယာတရားတို့သည်ကား မည်သည့် ဟိတ်တရား တို့၏ အထောက်အပံ့ကိုမျှ မရသည့် အဟိတ်တရားများ (အဟေတုက) ဖြစ်ကြသည်။ ဟိတ်တရားတို့က မိမိတို့နှင့် အတူယှဉ်ဖက်ဖြစ်သော သဟိတ် စိတ်စေတသိက်များနှင့် အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်တရားတို့အား ကောင်းစွာ တည်တံ့ စည်ပင်နိုင်စေရန် ထောက်ပံ့နေခြင်းကို ဟေတုပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်ဟု ခေါ်သည်။ အဟိတ် စိတ်စေတသိက်တရားတို့သည် ဟေတုပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုခြင်း မခံရသဖြင့် အလွန် အင်အားနည်းကြ၏။

၁။ ဟေတူ - ဟိတ် ၆-ပါးတို့သည်
    ဟေတုသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - ဟိတ်နှင့် ယှဉ်သောတရားတို့အား(၎င်း)
    တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားတို့ကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
  ဟေတုပစ္စယေန ပစ္စယော - မူလရင်းမြစ်အားဖြင့် ကောင်းစွာတည်တံ့စေ၍ (ဟေတုပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

(မှတ်ချက်။ ဟိတ်တရားတို့ကြောင့် ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ် ဖြစ်ခြင်းမျှအား ဟေတုပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုခြင်းဟု အဓိပ္ပါယ် မကောက်ယူရပါ။ ဝိပါက်၊ ကြိယာနှင့် ရုပ်တရားဟူသော ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ်မဟုတ်သည့် အဗျာကတတရားများသည်လည်း ဟေတုပစ္စည်း၏ ကျေးဇူးပြုခြင်း ခံကြရပါသည်။ ဟိတ်တရားတို့သည် ရေသောက်မြစ်သဖွယ် အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်နာမ်တရားတို့အား ကောင်းစွာတည်တံ့ရန်၊ စည်ပင်ပြန့်ပွားနိုင်စေရန် ကျေးဇူးပြုခြင်းအား ဟေတုပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည်ဟု အဓိပ္ပါယ်ကောက်ယူရသည်။)

 

 

မဂ္ဂပစ္စည်း

မဂ္ဂပစ္စယောတိ -
၁။ မဂ္ဂင်္ဂါနိ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ မဂ္ဂပစ္စယေန ပစ္စယော။

“မဂ္ဂ” ဟူသောပုဒ်သည် “လမ်း” ဟု အနက်ရသည်။ အကောင်းဖက်တွင် သုဂတိဘုံများမှ စ၍ နိဗ္ဗာန် တိုင် ထွက်မြောက်စေနိုင်သော သမ္မာလမ်းနှင့် အဆိုးဖက်တွင် ဒုက္ခတိဘုံသို့ ပို့ဆောင်နိုင်သော မိစ္ဆာလမ်းဟု နှစ်မျိုး ရှိသည်။

သမ္မာဒိဋ္ဌိ၊ သမ္မာသင်္ကပ္ပ၊ သမ္မာဝါစာ၊ သမ္မာကမ္မန္တ၊ သမ္မာအာဇီ၀၊ သမ္မာဝါယာမ၊ သမ္မာသတိ၊ သမ္မာသမာဓိ ၈-ပါးတို့သည် သမ္မာမဂ္ဂင် ၈-ပါးမည်၏။ မိစ္ဆာမဂ္ဂင်အဖြစ် မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိ၊ မိစ္ဆာသင်္ကပ္ပ၊ မိစ္ဆာဝါယာမ၊ မိစ္ဆာသမာဓိ ၄-မျိုးကို ဖော်ပြထား၏။ သုတ္တန်ဒေသနာများတွင် မိစ္ဆာဝါစာ၊ မိစ္ဆာကမ္မန္တ၊ မိစ္ဆာအာဇီ၀၊ မိစ္ဆာသတိတို့ကို ထည့်သွင်း ဟောကြားထားသော်လည်း၊ အဘိဓမ္မာ ဒေသနာတွင်မူ သီးခြားစေတသိက်များ အနေဖြင့် တရားကိုယ် ထုတ်ပြရန် မရှိသဖြင့် မိစ္ဆာမဂ္ဂင် စာရင်းတွင် ထည့်သွင်းထားခြင်း မရှိပါ။ ထိုမဂ္ဂင် ၁၂-ပါး တို့သည် အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်နာမ်တရား တို့အား အကောင်း-အဆိုး ခရီးပန်းတိုင်တို့သို့ ရောက်စေရန် ပို့ဆောင်ပေးမည့် လမ်းသဖွယ် ကျေးဇူးပြုနေကြ၏။

၁။ မဂ္ဂင်္ဂါနိ - မဂ္ဂင်တရားတို့သည်
မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - မဂ်နှင့် ယှဉ်သောတရားတို့အား(၎င်း)
တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားတို့ကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
မဂ္ဂပစ္စယေန ပစ္စယော - (အကောင်း အဆိုး) ထွက်မြောက်ရာ လမ်းအဖြစ် (မဂ္ဂပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

ဈာနပစ္စည်း

ဈာနပစ္စယောတိ -
၁။ ဈာနင်္ဂါနိ ဈာနသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ ဈာနပစ္စယေန ပစ္စယော။

ဈာန (ဈာန်) ဟူသည် စူးစူးစိုက်စိုက် ကပ်၍ ရှုတတ်သော တရား (ဥပနိဇ္ဈာန) ဟု အဓိပ္ပါယ်ရသည်။ မြှားနှင့် ပစ်မှတ်အား တည့်အောင် ချိန်ရွယ်၍ ပစ်ခတ်သကဲ့သို့ အာရုံအား တည့်မတ်အောင် စူးစူး စိုက်စိုက် ချိန်ရွယ် ထိန်းချုပ်မှုမျိုးသည် ဈာန်မည်၏။ ဈာန်တရား၏ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်သော ဈာန် အင်္ဂါ (ဈာနင်္ဂ) များသည် ထိုဈာန်နှင့် အတူဖြစ်ဖက် ရုပ်နာမ်များအား အာရုံ စူးစိုက်မှု စွမ်းအားဖြင့် ကျေးဇူးပြုခြင်းသည် ဈာနပစ္စည်းဖြင့် ကျေးဇူးပြုသည် မည်၏။

၁။ ဈာနင်္ဂါနိ - ဈာန်အင်္ဂါတို့သည်
ဈာနသမ္ပယုတ္တကာနံ ဓမ္မာနံ - ဈာန်နှင့် ယှဉ်သောတရားတို့အား(၎င်း)
တံ သမုဋ္ဌာနာနဉ္စ ရူပါနံ - ထိုတရားတို့ကြောင့် ဖြစ်သော ရုပ်တို့အား၎င်း
ဈာနပစ္စယေန ပစ္စယော - အာရုံ စူးစိုက်မှု စွမ်းအားဖြင့် (ဈာနပစ္စည်းဖြင့်) ကျေးဇူးပြုသည်။

သုတ္တန်ဒေသနာများတွင် ဝိတက်၊ ဝိစာရ၊ ပီတိ၊ သုခ၊ ဥပေက္ခာ၊ ဧကဂ္ဂတာတရားတို့ကို ဈာန်အင်္ဂါ အဖြစ် ဟောကြားထား၏။ ပဋ္ဌာန်းဒေသနာတွင်မူ ကောင်းသော ကမ္မဋ္ဌာန်း နိမိတ်အာရုံများ ပေါ်တွင် စူးစိုက်မှုကိုသာမကဘဲ၊ မကောင်းသော အာရုံများပေါ်တွင် စူးစူးစိုက် ဖြစ်နေစေတတ် သော ဝိတက်၊ ဝိစာရ၊ ပီတိ၊ သောမနဿ၊ ဒေါမနဿ၊ ဥပေက္ခာ၊ ဧကဂ္ဂတာ ဟူသည့် တရား ၇-မျိုး လုံးအား ဈာန်အင်္ဂါ အဖြစ်ထည့်သွင်း သတ်မှတ်ထား၏။

ဝိတက် (ဝိတက္က)သည် စိတ်ကို အလိုရှိရာ အာရုံပေါ်သို့ ရောက်အောင် ကြံရွယ်ပေး၏ (ရှေးရှုတင်ပေး၏)။ ဝိတက်က အစဦး တင်ပေးလိုက်သော အာရုံပေါ်တွင် တဝဲလည်လည် ဖြစ်နေရန် ကြံစည်ခြင်းသည် ဝိစာရ မည်၏။ သုတ္တန်ဒေသနာများတွင် ဝိတက္ကဝိစာရဟု တွဲ၍ ဟောလေ့ရှိသည်။ ပီတိသည် အာရုံကို နှစ်သက်စေ၏။ သောမနဿ၊ ဒေါမနဿ၊ ဥပေက္ခာဟူသော စေတသိကဝေဒနာများသည် အာရုံအား ဝမ်းမြောက်ခြင်း၊ စိတ်မသာယာခြင်း၊ ဝမ်းနည်း-ဝမ်းသာ မဖြစ်ဘဲ အညီအမျှရှိခြင်းဟူသော ခံစားမှုများနှင့် ခံစား၏။ ဧကဂ္ဂတာ (ဧက - တခုသော + အဂ္ဂ - အထွဋ်အဖျား + တာ - အဖြစ်) က စိတ်ကို တခုတည်းသော အာရုံတွင် တည်ငြိမ်နေစေရန် ထိမ်းပေးသော သမာဓိပင် ဖြစ်သည်။

ပထမဈာန်၊ ဒုတိယဈာန် စသဖြင့် ဈာန်စိတ်များ ဖြစ်နေချိန်တွင် ဈာန်အင်္ဂါတို့ အသီးသီး အထူး ပါဝင်ကြ၏။ ဈာန်စိတ်များ ဖြစ်နေချိန်မဟုတ်သော်လည်း ကာယကံ၊ ဝစီကံ၊ မနောကံတို့ဖြင့် ကောင်းမှု၊ မကောင်းမှုများ ပြုခိုက်တွင်လည်း ဈာန်အင်္ဂါတို့ ပါဝင်နေကြပါသည်။ အာရုံသိရုံ သက်သက်သာဖြစ်၍၊ အာရုံ စူးစိုက်မှုသဘော မရှိသည့် ပဉ္စဝိညာဏ်စိတ်များနှင့် ယှဉ်၍ဖြစ်သော ဥပေက္ခာ၊ ဧကဂ္ဂတာတို့ကိုမူ ဈာန်အင်္ဂါအဖြစ် သတ်မှတ်ခြင်း မပြုပါ။